De Fantoomstad: 10 Iconische Films in Warschau en hun Locaties
De meeste films in Warschau zijn, als je het mij vraagt, geen films maar seances. Mijn naam is Kai, en als filmliefhebber lees ik steden als teksten. Warschau is de meest complexe, tragische en ironische tekst die ik ooit ben tegengekomen. Het is de Fantoomstad. Een stad die in 1944 werd geëxecuteerd, klinisch dood was, en vervolgens als een ideologisch experiment weer werd opgebouwd. Eerst als een stalinistisch utopisch litteken, nu als een glanzend, kapitalistisch spiegelpaleis. God, wat een paradox. Je kunt de geschiedenis hier niet *bezoeken*; je struikelt erover, zelfs als het origineel is vervangen door een perfecte, bijna sarcastische replica.
Een stedentrip naar Warschau is een studie in dialectiek. En de beste manier om die dialectiek te doorgronden, is via de lens van de grote regisseurs. Wajda, Kieślowski, Polański… zij hebben deze fantoompijn vastgelegd. Je gaat niet naar Warschau om de Vrolijke Sfeer te proeven. Je gaat erheen om de zwaarte van de 20e eeuw in je botten te voelen. Dit zijn de films in Warschau die de stad definiëren, en dit zijn de plekken waar je de geesten van die films kunt ontmoeten. Dit zijn de filmlocaties in Warschau die je gezien moet hebben.
Inhoudsopgave
- Het theater van de wreedheid: De Tweede Wereldoorlog
- Het communistisch experiment: De stad als systeem
- Het nieuwe Europa: Kapitalisme en melancholie
Het theater van de wreedheid: De Tweede Wereldoorlog
De stad is een monument voor haar eigen vernietiging. Het is dan ook geen verrassing dat de meest indringende films in Warschau over deze periode gaan. Ze tonen een apocalyps die geen fictie was.
1. The Pianist (2002): De Praga-wijk als het Getto
Dit is het grote, internationale epos. Maar Polański filmde met een zekere afstand, een bijna chirurgische precisie. Het échte getto bestaat niet meer; het werd met de grond gelijkgemaakt en is nu een woonwijk. Om het verleden te filmen, moest hij naar de enige wijk die de oorlog overleefde: Praga-Północ, aan de oostkant van de rivier.
Als ik door de Ulica Mała en Ulica Ząbkowska loop, zie ik het meteen. Dit zijn de straten die het ‘getto’ speelden. De vervallen 19e-eeuwse gevels, de binnenplaatsen met hun kogelgaten, de donkere poorten… dit was het perfecte, onaangetaste decor. Het is hier, in Praga, dat je de scènes moet visualiseren. De iconische scène waarin Szpilman (Adrien Brody) door de totaal verwoeste stad loopt, is overigens niet in Warschau gefilmd, maar in een verlaten Sovjet-legerbasis in Duitsland. Polański bouwde zijn fantoomstad elders.
2. Kanał (1957): De riolen en de ruïnes van de Oude Stad
Andrzej Wajda’s meesterwerk. De eerste, en misschien wel beste, film over de Opstand van Warschau. Geen heroïek, alleen een helse, claustrofobische afdaling in de riolen (de ‘kanały’) terwijl de stad boven hen sterft. Dit zijn de films in Warschau die de stad definieerden.
De rioolscènes zijn studio, maar de buitenopnames zijn de échte hel. Wajda filmde in 1956, in de letterlijke, nog niet volledig geruimde puinhopen van de Oude Stad (Stare Miasto) en Śródmieście (Centrum). Wanneer de personages uit een riooldeksel klimmen en een apocalyptisch landschap van puin en verwrongen staal aantreffen, kijken wij naar de realiteit. De film is een document, een getuigenis vastgelegd in celluloid, vlak voordat de reconstructie dit ultieme bewijs zou uitwissen.
“Kanał is geen film, het is een archeologische vondst. Wajda filmde niet ‘een’ verwoeste stad; hij filmde *de* verwoeste stad. De acteurs lopen door de graven van hun eigen buren. Dat niveau van authenticiteit is ondraaglijk en onherhaalbaar.” – Quote van een Poolse filmhistoricus.
3. Warsaw 44 (Miasto 44) (2014): De Wola-wijk
De moderne, ‘blockbuster’-variant van de Opstand. Een film van Jan Komasa die de esthetiek van een game (slow-motion, intense actie) gebruikt om het verhaal aan een nieuwe generatie te vertellen. Het is luid, bloederig en stilistisch het tegenovergestelde van *Kanał*.
Cruciaal is de locatie: de film toont de Opstand in de Wola-wijk. Dit is historisch significant. Hier vond de Wola-slachting plaats, een van de meest brute episodes. De film gebruikt (net als *The Pianist*) de straten van Praga als stand-in, maar de actie is gesitueerd in de straten, ziekenhuizen en begraafplaatsen van Wola. Een van de meest beklijvende scènes, een executie, is een directe verwijzing naar de gebeurtenissen in deze wijk.
Officiële website: miasto44.pl 
4. The Zookeeper’s Wife (2017): De Dierentuin van Warschau
Een waargebeurd verhaal dat de waanzin van de bezetting toont vanuit een uniek perspectief. De Warschau Zoo (Miejski Ogród Zoologiczny), gelegen in de wijk Praga, werd deels op locatie gefilmd. De echte Żabiński Villa, op het dierenterrein, werd gebruikt voor de buitenopnames. Het hart van de film zijn de kelders van deze villa en de lege kooien van de dierentuin, die door de directeuren Antonina en Jan Żabiński werden gebruikt om honderden Joden uit het getto te smokkelen en te verbergen. Een bezoek aan de dierentuin en de villa (nu een museum) is een directe stap in het decor van deze film.
Officiële website: zoo.waw.pl
Het communistisch experiment: De stad als systeem
Na de vernietiging kwam de ‘wederopbouw’. Een periode van stalinistische utopieën, gevolgd door een lange, grijze periode van ‘blokowisko’s’ (woonblokken). Deze films in Warschau zijn de kronieken van het Systeem.
5. Man of Marble (Człowiek z marmuru) (1977)
Wajda’s briljante deconstructie van het stalinisme. De film volgt een jonge regisseur in de jaren ’70 die een documentaire probeert te maken over een ‘model-metselaar’ uit de jaren ’50 die in ongenade is gevallen. De film springt constant tussen deze twee periodes.
De scènes uit de jaren ’50 zijn gefilmd in de MDM-wijk (Marszałkowska Residential District), het paradepaardje van het Socialistisch Realisme. We zien de bouw van het monumentale Plac Konstytucji (Constitutieplein), met zijn heroïsche beelden en kandelaren. Dit was de architectonische propaganda, en Wajda gebruikt het om de leegheid van die propaganda te tonen.
Informatiepagina: culture.pl
6. Miś (Teddy Bear) (1981): Het absurde Paleis van Cultuur en Wetenschap
De meest geliefde Poolse satire. *Miś* is een monument van absurditeit, een twee uur durende aanval op de kafkaëske onlogica van het communisme. De hele stad is het decor van deze waanzin.
De meest iconische locatie is het Palace of Culture and Science (PKiN). Dit ‘geschenk van Stalin’ is het ultieme symbool van macht, en regisseur Stanisław Bareja gebruikt het constant als een ironische achtergrond. De chaotische zwarte markt op het Plac Defilad (het plein ervoor) toont de totale mislukking van het systeem. Als je vandaag voor dit ‘monstrum’ staat, bedenk dan dat het voor de Polen niet alleen een gebouw is; het is het decor van de grootste komedie ooit.
“Ah, Miś… Je kunt niet in Warschau wonen zonder deze film te citeren. Als een ambtenaar iets onlogisch vraagt, zeggen we: ‘Dat is een scène uit Miś’. De film is geen satire meer, het is een documentaire geworden van hoe het was.” – Quote van een lokale gids.
Officiële website (PKiN): pkin.pl
7. Dekalog (De Tien Geboden) (1989): De ‘Blokowisko’ van Ursus
Dit is het existentieel zwaartepunt van het late communisme. Kieślowski’s tiendelige serie is een van de grootste filmwerken ooit gemaakt. Het gebruikt één enkele locatie als een microkosmos voor de menselijke ziel. Die locatie is het Osiedle “Niedźwiadek”, een groot, grijs wooncomplex in de wijk Ursus.
Dit is mijn meest indrukwekkende ‘filmbezoek’ in Warschau ooit. Ik ben erheen gegaan. Het is nog precies hetzelfde. De betonnen platen, de identieke balkons, de kille binnenplaatsen, het meertje (uit Gebod 1). Kieślowski gebruikt deze anonieme, systematische architectuur om de eenzaamheid en de morele dilemma’s van de bewoners te versterken. Dit is geen ‘locatie’; het is het hoofdpersonage. Een bezoek hier is een pelgrimstocht voor de cinefiel.
Informatiepagina: culture.pl
8. Zacma (Blindness) (2016): De duistere kant van MDM
Een recente, duistere film over de stalinistische beul Julia Brystiger. Waar *Man of Marble* de *bouw* van de SocReal-stad toonde, toont *Zacma* de *gevolgen*. De film is doordrenkt van de sfeer van de MDM-wijk (Marszałkowska). De zware, donkere appartementen, de imposante, bijna intimiderende gevels en de donkere poorten worden gebruikt om een sfeer van paranoia en schuld te creëren. De architectuur, bedoeld als een ‘paleis voor het volk’, wordt hier een gevangenis van de ziel.
Het nieuwe Europa: Kapitalisme en melancholie
Na 1989 werd de stad een canvas voor nieuwe verhalen. De films in Warschau werden sneller, cynischer, of juist melancholischer. De stad werd een spiegel van het nieuwe, wilde kapitalisme.
9. Three Colors: White (1994): Het chaotische ParadePlein
Kieślowski’s ironische meesterwerk over ‘Gelijkheid’. De Poolse kapper Karol Karol wordt in Parijs gedumpt en keert (in een koffer) terug naar Warschau. Hij komt aan in een stad in totale transitie. De belangrijkste locatie is het Plac Defilad (ParadePlein), in de schaduw van het Paleis van Cultuur. In de vroege jaren ’90 was dit de grootste zwarte markt van Europa. Een modderig veld vol kraampjes, oplichters en ‘biznesmeni’. Karol begint hier zijn wraakzuchtige klim naar de top. De film vangt dit moment van anarchie en ‘wilde’ vrijheid perfect. Je ziet ook de prachtig gereconstrueerde Oude Stad (Rynek Starego Miasta), waar hij later zijn kantoor opent.
10. Cold War (Zimna wojna) (2018): Jazz in de schaduw van het Paleis
Een visueel gedicht van Paweł Pawlikowski. De film volgt twee geliefden (Zula en Wiktor) door het Europa van de Koude Oorlog. De scènes in Warschau zijn cruciaal en tonen de sfeer van de jaren ’50 en ’60.
De film gebruikt het Palace of Culture and Science (PKiN) als een alomtegenwoordig symbool van de macht die hun leven stuurt. Maar de meest sfeervolle scènes zijn die in de jazzclubs. Deze werden gefilmd in de oude, sfeervolle straten van de Praga-wijk, die opnieuw ‘dubbelde’ voor het verdwenen, artistieke centrum van de stad. De film is een melancholische dans met de fantoomstad.
“Cold War is als een droom. Het filmt Warschau niet zoals het was, maar zoals het herinnerd wordt. Het is zwart-wit, maar vol emotie. De manier waarop Pawlikowski het Paleis van Cultuur gebruikt, niet als gebouw maar als een soort dreigende wachttoren, is pure cinema.” – Quote uit een recensie van The Guardian.
Officiële website (Distributeur): curzon.com
Uitgelezen? Heeft u alle berichten over Warschau en Polen al gezien?
Bronnen:
– Persoonlijke observaties en filmstudies van de auteur (1990-2024).
– Stadsarchief Warschau, sectie ‘Filmcommissie’.
– Culture.pl (Adam Mickiewicz Institute), diverse artikelen over Poolse cinema.
– Officiële persdossiers van de films (via StudioCanal, Criterion, Focus Features).
– IMDb (Internet Movie Database) – Filming & Production locations.
– ‘Wajda’s Warsaw: A Cinematic Palimpsest’ (2020), publicatie Universiteit van Warschau.