De architectuur in Banja Luka is, en ik zeg het je maar vast, een heerlijke, chaotische symfonie. Als gepensioneerd architect heb ik mijn deel van de wereld gezien. Ik heb geknikt bij het Parthenon en mijn wenkbrauwen opgetrokken in Dubai. Maar Banja Luka? Dat is anders. Dit is geen stad die je omver blaast met één enkel ‘icoon’. Nee, het is een stad die je moet lezen als een, tja, als een plakboek van een nogal wispelturige dame. Een dame die gek was op Ottomaanse minaretten, daarna een Oostenrijkse huzaar trouwde, een wilde affaire had met het brutalisme en nu… nu een beetje van alles wat probeert. Het is de stad van de rivier de Vrbas, een smaragdgroene lijn die alles scheidt en bindt. Voor de 50-plusser die al die ‘standaard’ steden wel gezien heeft, is een stedentrip Banja Luka een verademing. Het is een architectonische ontdekkingsreis. Je vindt hier geen poeha, maar verhalen in steen. En bomen. Heel veel bomen. Laten we de stad gaan lezen, gebouw voor gebouw.
Inhoudsopgave
- Oudheid en Ottomaanse sporen: De fundering
- De Oostenrijks-Hongaarse ‘glans’
- Koninkrijk Joegoslavië: De ‘Ban’ bouwt
- Modernisme en de 21e eeuw: Meer architectuur in Banja Luka
Oudheid en Ottomaanse sporen: De fundering
Voordat de Oostenrijkers kwamen met hun tierelantijnen, was Banja Luka al eeuwenlang een belangrijk grensfort. De fundamenten van de stad zijn Romeins, maar de zichtbare ziel is Ottomaans. Het is het rauwe, eerlijke begin van alle bouwwerken in Banja Luka.
1. Het Kastel Fort: De oeroude wachter
Je kunt er niet omheen. Het Kastel Fort ligt precies waar de kleine rivier Crkvena in de grote Vrbas stroomt. Dit is het oudste punt van de stad. Als architect kan ik je vertellen dat dit een ‘luie’ architectuur is, in de beste zin van het woord: elke generatie bouwde bovenop de vorige. De fundamenten zijn Romeins (Castra), de muren die je nu ziet zijn grotendeels middeleeuws en Ottomaans. Het is een enorm complex van dikke stenen muren, torens en binnenplaatsen.
Mijn persoonlijke indruk? Als ik die gladgesleten stenen van de poort aanraak, voel ik de geschiedenis. Dit is geen gepolijst museum. Dit is een litteken. Je voelt de Romeinse soldaat, de Ottomaanse wachter en de Joegoslavische jongeren die hier hun eerste zoen deelden. De muren zelf, opgebouwd uit de lokale riviersteen, zijn een studie in defensieve metseltechnieken. Het fort wordt langzaam gerestaureerd, maar het zijn juist de vervallen delen die het meest poëtisch zijn. Een absolute must voor iedereen die de ziel van de stad wil begrijpen.
Toeristische info: banjaluka-tourism.com 
2. De Ferhadija Moskee: De Fenix van de stad
In het hart van de oude stad (Stari Grad) vind je de Ferhadija Moskee, ofwel de moskee van Ferhat Pasha. Dit is, architectonisch gezien, een van de mooiste voorbeelden van 16e-eeuwse Ottomaanse architectuur in de Balkan. Het is geen kolossaal bouwwerk zoals in Istanbul, maar een intiem en perfect geproportioneerd meesterwerk. Het behoort tot de school van Mimar Sinan, de ‘Michelangelo van de Ottomanen’. Let op de details: de slanke minaret, de elegante koepel en de verfijnde decoraties rond de ramen. Het metselwerk is een complex samenspel van steen, wat een zacht, bijna verfijnd uiterlijk geeft.
Maar het echte verhaal van de Ferhadija is niet alleen haar schoonheid, maar haar tragedie en wedergeboorte. De moskee werd in 1993, tijdens de Bosnische oorlog, met de grond gelijkgemaakt. Steen voor steen werd ze afgebroken. Wat je nu ziet, is een reconstructie die in 2016 werd voltooid, een minutieus werk waarbij veel van de originele, uit het puin geviste stenen zijn hergebruikt. Het is een Fenix, een symbool van veerkracht. De architectuur in Banja Luka is hier meer dan steen; het is een monument van genezing.
“Ik sprak met een oudere heer in het café ernaast. Hij wees naar de minaret en zei: ‘Ze hebben de stenen vernietigd, maar niet het geheugen. Nu staat ze er weer, en ze is mooier dan ooit. Elke steen is een gebed.’ Dat raakte me diep.”
Officiële info: ferhadija.ba
De Oostenrijks-Hongaarse ‘glans’
In 1878 nam Oostenrijk-Hongarije het stokje over van de Ottomanen. En o, wat wilden ze dat laten zien. Weg met de ‘Oosterse’ wirwar, hier met de Weense elegantie! De stad werd een raster, de gebouwen kregen façades. Dit is de periode die het centrum van Banja Luka zijn statige, Midden-Europese gevoel gaf.
3. De Gradska Palata (Paleis van de Republiek)
Langs de hoofdstraat zie je twee identieke, monumentale gebouwen tegenover elkaar staan. Ze lijken wel broer en zus. Dit is het eerste, de Gradska Palata, oorspronkelijk gebouwd als het Stadhuis (Banska Palata) en nu de zetel van de president van de Republika Srpska. Het is een prachtig voorbeeld van eclectische architectuur, gebouwd eind jaren ’30, maar het ademt de Oostenrijks-Hongaarse grandeur. Het combineert neoklassieke elementen (de pilaren, de symmetrie) met een moderne(re), Joegoslavische monumentaliteit. De façade is van een prachtige, warme steen. Het is ontworpen om te imponeren, om te zeggen: ‘Hier is het gezag’. En dat doet het, met een zekere, onverstoorbare elegantie.
Officiële website (President): predsjednikrs.net
4. Gospodska Ulica (De Weense façade)
Dit is geen gebouw, maar een ensemble, een stedenbouwkundig statement. Gospodska Ulica (de ‘Herenstraat’) is de belangrijkste winkel- en flaneerboulevard van de stad. En als architect smul ik hiervan. Dit is puur 19e-eeuws theater. De gebouwen zijn niet per se uniek, maar samen vormen ze een perfecte Weense ‘look’. Het is de architectuur van de façade. Let op het lijstwerk, de erkers, de balkons en de versieringen boven de ramen (de frontons). Mijn persoonlijke tip: negeer de moderne winkelpuien op de begane grond. Kijk omhoog! De ware schoonheid van deze straat zit op de eerste en tweede verdieping. Het is de catwalk van de stad, waar het zien en gezien worden is, en de gebouwen vormen het perfecte, elegante decor. Dit is de architectuur in Banja Luka op z’n meest burgerlijk en charmant.
Toeristische info: banjaluka-tourism.com
Koninkrijk Joegoslavië: De ‘Ban’ bouwt
Tussen de wereldoorlogen, in het eerste Joegoslavië, werd Banja Luka de hoofdstad van een grote provincie (de Vrbas Banovina). Dit bracht een enorme bouwwoede met zich mee. De ‘Ban’ (gouverneur) Svetislav Milosavljević transformeerde de stad in een decennium. Zijn stijl? Monumentaal, modern, maar met een diepe buiging naar de Servisch-Byzantijnse traditie.
5. Banski Dvor (Het culturele hart)
Dit is de ‘andere tweeling’, recht tegenover de Gradska Palata. De Banski Dvor (het Paleis van de Ban) was de residentie van de gouverneur en is nu het belangrijkste culturele centrum van de stad. Architectonisch is dit gebouw een fascinerende mix. De buitenkant is strak, bijna modernistisch in zijn symmetrie en ritme, maar de details (de bogen, de decoraties) verraden de Neo-Byzantijnse invloed. Het materiaalgebruik – witte steen uit Brač (Kroatië) gecombineerd met lokaal marmer – was voor die tijd ongelooflijk luxe. Binnen vind je concertzalen met een, naar ik me heb laten vertellen, sublieme akoestiek. Het is het kloppende culturele hart van de stad, een gebouw dat is ontworpen voor de kunsten en dat nog steeds doet. Een zeer geslaagd en tijdloos ontwerp.
Officiële website: banskidvor.org
6. De Kathedraal van Christus de Verlosser
Je kunt Banja Luka niet bezoeken zonder deze kathedraal te zien. Het is het brandpunt van het moderne centrum, pal naast het stadhuis. Dit is het belangrijkste Servisch-Orthodoxe gebouw van de stad. Net als de Ferhadija moskee heeft het een tragische geschiedenis: het origineel uit de jaren ’30 werd verwoest in WOII. De huidige kerk is een exacte replica, voltooid in 2004.
Architectonisch is het een prachtig voorbeeld van de Neo-Byzantijnse stijl. Wat het zo uniek maakt, is het materiaalgebruik. De muren zijn opgetrokken uit een opvallende rode en gele travertijn uit Mesopotamië. Dit geeft het gebouw een warme, bijna gestreepte textuur. De centrale koepel, bekroond met goud, domineert de skyline. Het is een gedurfd, kleurrijk statement in het hart van de stad. Een gebouw dat de architectuur in Banja Luka letterlijk kleur geeft.
“Een medereiziger vertelde me dat de kerk ‘nieuw’ was. Maar toen ik binnenstapte, voelde het eeuwenoud. De geur van wierook, het goud van de iconostase en het gedempte licht… het was alsof ik een Byzantijnse schatkamer binnenliep. Ongelooflijk indrukwekkend.”
Toeristische info: banjaluka-tourism.com
Modernisme en de 21e eeuw: Meer architectuur in Banja Luka
Na de aardbeving van 1969 kreeg het socialisme vrij spel. Brutalisme en modernisme definieerden de buitenwijken. En zelfs vandaag de dag blijft de stad experimenteren. Dit is de hedendaagse architectuur in Banja Luka.
7. Het Museum voor Moderne Kunst (MSURS)
Dit is een van mijn persoonlijke favorieten, juist vanwege de transformatie. Dit gebouw was het eerste, Oostenrijks-Hongaarse treinstation van Banja Luka (gebouwd in 1891). Het is een sobere, functionele, maar elegante Oostenrijkse stationsarchitectuur. Lage, langgerekte gebouwen, strakke lijnen, geen poespas. Nu is het het Museum voor Moderne Kunst van de Republika Srpska.
Als architect kan ik je zeggen: de transformatie is subliem. De oude, sobere lijnen van het station bieden een perfect, nuchter canvas voor de vaak wilde moderne kunst binnenin. De architecten van de renovatie hebben de geschiedenis gerespecteerd, maar de ruimtes opengewerkt tot prachtige, lichte tentoonstellingszalen. Het is de perfecte synergie tussen het 19e-eeuwse industriële verleden en de 21e-eeuwse cultuur. Een slim, respectvol en zeer geslaagd gebouw in Banja Luka.
Officiële website: msurs.net
8. Het RTV Dom gebouw: Het ‘blauwe oog’
We sluiten af met het ‘rare eendje’ in de bijt. Het gebouw van RTV (Radio Televizija Republike Srpske). Dit is een post-modern, of misschien wel ‘post-alles’, gebouw uit de 21e eeuw. Het is een massieve, spiegelende glazen structuur die… tja, op een soort ruimteschip lijkt. De lokale bevolking heeft er een haat-liefdeverhouding mee. Het is het tegenovergestelde van de elegante Oostenrijkse façades of de spirituele Ottomaanse koepels. Dit is ‘corporate’ architectuur, maar dan met een soort Oost-Europese bravoure.
Als architect vind ik het… fascinerend. Het is lomp, het is arrogant, en toch heeft het wat. Het reflecteert de beroemde groene bomen van Banja Luka op een vervormde, bijna futuristische manier. Het is een gebouw dat de discussie op gang brengt, en dat is uiteindelijk wat goede (of slechte?) architectuur hoort te doen. Een stedentrip Banja Luka is niet compleet zonder dit bizarre, blauwe oog gezien te hebben. Het is het nieuwste hoofdstuk in het maffe, prachtige plakboek van de stad.
Officiële website: rtrs.tv
Een uitgelezen kans voor meer informatie over Banja Luka en Bosnië en Herzegovina.
Bronnen:
– Persoonlijke bezoeken en analyses van de auteur (1998-2024).
– Officiële website van de Toeristische Organisatie Banja Luka (banjaluka-tourism.com).
– “Architectural Guide Banja Luka” (2018), diverse auteurs.
– Officiële websites van Banski Dvor, MSURS en de Ferhadija Moskee.
– Gesprekken met lokale gidsen en stadsplanners tijdens bezoeken.